Ik ben wankelmoediger dan mensen denken

“Toen viel me het gedicht van Bonhoeffer te binnen over het verschil tussen zijn buitenkant en zijn binnenkant. Van buiten zagen mensen een krachtig, gelovig, vriendelijk iemand, maar van binnen voelt hij zich een gekooide vogel en weet hij niet waar hij het zoeken moet. En dan eindigt het gedicht met: ‘Wie ik ook ben, U kent mij, ik ben van U’. Dat gaf me heel veel rust.

“Van binnen zijn we vaak veel onzekerder dan we laten zien, ben ik soms veel minder gelovig dan mensen denken dat ik ben, ben ik wankelmoediger. Mijn rust vind ik dan in het feit dat God mij kent en dat ik van Hem ben. In diezelfde periode had ik een gesprek met Carola Schouten. Zij worstelde met dezelfde vragen. Ik las haar het gedicht voor. Het raakte ons zo, we hadden beiden tranen in de ogen. Bonhoeffer helpt mij ook bij de kern van mijn geloof te komen.”

Sjef Hermans

‘Bonhoeffer is er voor iedereen’

Sjef Hermans is componist, zanger en gitarist bij het trio Sunshine Cleaners uit Middelburg. Hermans zette gevangenisgedichten van Bonhoeffer om in eigen songs. Daarmee heeft de band een cd gemaakt, ‘Silent Voices’. Optredens met Silent Voices en aanverwante muziek zijn wegens corona opgeschort.

“Niemand van ons is religieus, ik ook niet, maar ik word wel door Bonhoeffer geraakt. Hij nam verantwoordelijkheid. Hoe vaak laat je dat zelf niet na? En hij kon in een heel moeilijke situatie, in de gevangenis, zijn eigen angst en onzekerheid opzij zetten om voor anderen belangrijk te zijn. Hij is iemand van alle tijden, hij is er voor iedereen, hij staat boven de partijen.

“Via een bevriende dominee zijn we met hem in contact gekomen. Ik las de gedichten die hij in de gevangenis heeft geschreven. Het zijn lange lappen tekst, qua poëzie niet zo bijzonder, Bonhoeffer vond het zelf ook maar een poging. De zwaar religieuze teksten schoof ik eerst terzijde, maar toen las ik ‘Der Freund’, de woorden die hij schreef aan zijn vriend Eberhard Betghe. Hij voelde zich een geestverwant en hoopte dat hem tijdens een bombardement niks was overkomen. Ik dacht: hé, daar kan ik wel wat mee, daar kan ik me toe verhouden. Ik heb er een melodie bij gemaakt en een Engelse tekst. De dominee moedigde me aan door te gaan.

Bonhoeffer kan een hefboom zijn

“Muzikaal zie ik ook wel een link met Bonhoeffer. Wij zingen veel Amerikaanse rootsmuziek, ik ben een liefhebber van gospel. Bonhoeffer maakte begin jaren dertig zijn eerste reis naar New York. Hij kwam daar in aanraking met de zwarte kerk. Hij ontdekte gospel, jazz en blues, hij kocht 78-toeren platen en liet die horen aan zijn studenten. Hij zag dat de kerk geen gebouw hoeft te zijn, maar dat de kerk ook de straat kan zijn, waar je mensen helpt. In die zin kan Bonhoeffer wel een hefboom zijn om te laten zien op welke andere manieren je met religie bezig kan zijn. Dat merk je eigenlijk nu ook, in tijden van corona, nu houden kerken online-diensten.

“Bonhoeffer was iemand die heel erg bezig was met de natuur, met muziek, met mensen om hem heen. In de cel voelde en hoorde hij andere gevangenen, ze waren bang, minder bang, oud, jong, schuldig, onschuldig. Hij hoorde van hen een schreeuw om aandacht, een stil koor van stemmen die hunkeren naar liefde en warmte. Mijn bewerking van het gedicht daarover is Silent Voices geworden.

Duits zou te beperkt zijn

“Veel mensen zeggen dat we deze songs in het Duits hadden moeten zingen, maar we zijn een Amerikaans geörienteerde band. Duits is voor ons niet de geschikte taal. Bonhoeffer was een wereldburger. En Duits was te beperkt geweest om wereldwijd aandacht te krijgen voor onze cd.

“Wij horen in zijn gedichten dingen die andere mensen niet hebben gehoord. Dat komt omdat wij zijn gedichten niet vanuit een religieuze invalshoek bekijken. Bonhoeffers werk kan heel zwaar zijn, maar iemand zei dat wij er lichtheid in hebben gebracht. Dat vind ik een mooi compliment.”

Christien Ferrari

‘De radicaliteit van Bonhoeffer is een oproep aan de kerk’

Christien Ferrari is predikant in de protestantse gemeente in Joure. In haar werk als dominee valt ze vaak terug op Bonhoeffer. Ze leidde deze winter een gespreksgroep waarin zijn geloof en theologie werden verbonden met vragen van deze tijd.

“Primair roept Bonhoeffer bij mij bewondering op. Hij staat voor mij in de lijn van de grote namen: Ghandi, Martin Luther King, Mandela, Oscar Romero, Bonhoeffer. Hij mag een groot voorbeeld zijn, zijn theologie is nog volstrekt actueel. En ook zijn radicaliteit spreekt aan, de keuzes die hij maakte in zijn leven waren helemaal verweven met zijn geloof en zijn theologie.

“Ik ken het theologisch werk van Bonhoeffer natuurlijk uit mijn studie theologie, maar ik merk in de loop van de tijd dat hij steeds weer naar voren komt. In liederen, in prachtige teksten, in zijn visie op de kerk.

Een persoonlijk gedicht over Jona

“In de gespreksgroep hebben we zijn leven verbonden met het verhaal van Jona. Bonhoeffer heeft daarover in de gevangenis een prachtige tekst geschreven. Jona zat drie dagen in een vis, dat moet enorm eenzaam zijn geweest, je zou het haast een gevangenschap kunnen noemen. Wij zagen daarin overeenkomsten met Bonhoeffer. Je kunt je afvragen of dat een interpretatie is achteraf, maar hij heeft niet voor niets dat gedicht over Jona gemaakt. Dat is, denk ik, een heel persoonlijk gedicht, hij voelde dat zo. Het is ook een paasverhaal, na drie dagen wordt Jona uitgespuwd op het land, om opnieuw te mogen leven. Hij heeft Gods roepstem gehoord: sta op, en ga.

“Het is heel mooi dat mensen zich herkennen in Jona, en in Bonhoeffer. Zij houden ons beiden een spiegel voor. Waar sta jij? De navolging van Jezus Christus is heel wezenlijk in Bonhoeffers leven. Hij maakte radicale keuzes, vanuit nabijheid, liefde en barmhartigheid. Dat is voor ons ook een voortdurende worsteling, je haalt het nooit helemaal, maar je mag het proberen. En er is hoop dat omkering mogelijk is, ook dat laat Bonhoeffer zien, het is zo hoopvol en bemoedigend wat hij deed en schreef. Dat hebben we nu hard nodig, zodat we niet wegzakken in een diepe put van hopeloosheid dat we deze coronacrisis niet overleven. Dit is de noodzakelijke boodschap van de kerk, zeker op dit moment: hou de hoop vast dat er een andere tijd komt.

Heel de schepping doet mee

“Zijn radicaliteit in het geloof is ook een oproep aan de kerk. Als groep zeiden we dat de kerk moet gaan staan voor het behoud van de natuur, voor duurzaamheid. Dat was voor de coronacrisis, maar dat blijft natuurlijk belangrijk. Heel de schepping doet mee, die omkering moeten we maken. Bonhoeffer riep daar meer dan 75 jaar geleden al toe op, dat is wel heel bijzonder.

“Deze weg waren we opgegaan. We hebben een bijeenkomst gehad over het werk van Bonhoeffer, met schilderijen van Jeltje Hoogenkamp, we waren een dienst aan het voorbereiden, waarin we de vertaalslag zouden maken naar duurzaamheid. En toen viel alles stil. Het is nu heel raar afgebroken, maar misschien gaan we nog wel een jaar aan de slag met Bonhoeffer. Er ligt nog zoveel materiaal, er zijn zoveel mogelijkheden, dit is nog lang niet af.”

Dit is het tweede deel van een serie over Dietrich Bonhoeffer. Zaterdag werd zijn leven belicht aan de hand van een wandeling door Berlijn. Donderdag wordt de reeks afgesloten met een verhaal over Bonhoeffer in het kerkelijk Nederland van nu. 

Lees ook:

Het bezielende verzet van Dietrich Bonhoeffer

Donderdag is het 75 jaar geleden dat de Duitse theoloog en verzetsstrijder Dietrich Bonhoeffer werd opgehangen wegens zijn verzet tegen het nazi-regime. Trouw belicht zijn leven, aan de hand van een wandeling door Berlijn.